دودمان محترم «صدر»، اصیل ترین و ریشه دارترین خاندان شیعه در لبنان و عراق هستند كه سابقه ای طولانی و درخشان در علم و عمل داشته و طی ده قرن از این خاندان، عالمانی بزرگ برخاسته ومشعلدار هدایت مردم و ترویج مكتب تشیع گشته اند. مرحوم آیةالله حاج سید رضا صدر یكی از آن ستارگان فروزان است كه در این مجال با شخصیّت بی نظیرش آشنا می شویم.(1)
ولادت

از آیةالله سید صدرالدین صدر(2) سه پسر به یادگار مانده است، به نام های: سید رضا صدر، سیدعلی صدر، امام موسی صدر (رهبر محبوب و مفقود شیعیان لبنان كه در اوایل سال 1357 ش. طی مسافرت به لیبی به همراه دو نفر ربوده شد.)(3)

صفحه 215

سید رضا صدر در پنجم رمضان 1297 ش (1339 ق). در مشهد مقدس در خانه علم و اجتهاد دیده به جهان گشود. به مناسبت محلّ ولادتش او را رضا نام نهادند.
نسب و جدّ

وی كه از سلسله سادات موسوی است، با 32 واسطه به امام همام حضرت موسی بن جعفر(ع) و با 37 واسطه به امام علی ابن ابی طالب(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) می رسد. آن سلسله ها عبارتند از:

آیةالله سیدرضا صدر، آیةالله العظمی سیدصدرالدین صدر، آیةالله سیداسماعیل صدر، سیدصدرالدین (صدرعاملی)، سیدصالح صدر، سید محمد (محمد كبیر)، سید ابراهیم (ابومحمد ملقب به شرف الدین)، زین العابدین، علی نورالدین، نورالدین علی، سید حسین (عزّالدین)، سید محمد، سید حسین، سیدعلی، سید محمد، سید عباس (تاج الدین) مشهور به ابی الحسن، سید محمد (شمس الدین)، سید عبدالله (جلال الدین)، سید احمد، سید حمزه (الصغیر)، سید سعدالله، سید حمزه (الكبیر)، سید محمد (ابوالسعادات)، سید عبدالله، سید محمد، سید علی، سید عبدالله، سید محمد، سید طاهر، سید حسین، سید موسی (ابن سبحة)، سید ابراهیم المرتضی (ابراهیم اصغر)، امام موسی الكاظم، امام جعفرالصادق، امام محمد الباقر، امام زین العابدین، امام حسن بن علی، امام امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب(ع).

آن مرحوم از طرف مادر به بیت شریف آیةالله العظمی حاج آقا حسین قمی منتسب است.

صفحه 216
دو نكته

به نظر حضرت آیةالله حاج سید موسی شبیر زنجانی (مدظله العالی)، خاندان صدر تا زمان سیدصالح شرف الدین به خاندان شرف الدین اشتهار داشتند؛ اما پس از آنكه فرزند وی (سید صدر الدین) به مقام مرجعیت نایل آمد و در شهر اصفهان مرجعیت تامّه پیدا كرد، این تیره از خاندان شرف الدین به «صدر» تغییر نام دادند.

مرحوم آیةالله سید عبدالحسین شرف الدین (1377 - 1290 ق) كه خود عالمی بزرگ از این خاندان، است كتاب مستقلی به نام «بغیة الرّاغبین» در باره بزرگان این دودمان نوشته است.
تحصیلات

وی بعد از سپری كردن دوره دبستان، دروس ادبیات را تا دوره سطح نزد اساتید معروف مشهد مقدس آموخت. از آنجا كه حوزه مشهد از نظر علوم ادبی در سطح عالی بود، وی از ادبیات قوی برخوردار بود. دروس مغنی و مطوّل را با شهید مطهری مباحثه می كرد و انس این دو بزرگوار به اندازه ای بود كه بعد از عزیمت ایشان به قم، شهید مطهری نیز به قم هجرت نمود.

وی دروس سطح را از اساتید بزرگ حوزه قم فرا گرفت. خود وی در خاطره ای نقل می كرد كه تمام كتاب مكاسب را با شهید سید اسدالله مدنی قبل از اذان صبح در بالای سر حضرت معصومه(س) مباحثه می كرد.

سید رضا صدر، درس خارج فقه و اصول را از محضر پدر بزرگوارش و آیةالله العظمی سید محمد حجت كوه كمره ای، تا پایان عمر آن دو بزرگوار، آموخت. مدتی هم در درس فقه آیةالله العظمی بروجردی شركت كرد و از

صفحه 217

محضر آیةالله سید محمد محقق داماد نیز استفاده های زیادی برد.

آن مرحوم به خاطر نبوغی كه داشت، در سنین جوانی به درجه اجتهاد رسید و در ضمن تحصیل، دروس حوزه را تدریس می كرد و از استادان نامدار حوزه به شمار می رفت.

ایشان از شاگردان ممتاز حضرت امام(قدس سره) به شمار می آمد و دروس فلسفه و عرفان را از محضر آن حكیم فرزانه فرا گرفت. وی در این زمینه چنین فرموده است:

«پنج یا شش نفر بودیم كه تقریباً پنج سال نزد حضرت امام(ره) عرفان خواندیم و این درس از روی متن خاصی نبود؛ بلكه از مطالبی بود كه سینه به سینه از دیگر اساتید عرفان به وی رسیده بود.»

و زمانی كه امام(قدس سره) به نجف اشرف تبعید شده بودند، از ایشان می خواهند كه حتماً اسفار و دیگر كتب فلسفی را در قم تدریس كنند كه ایشان هم می پذیرند.
فعالیت های تبلیغی

ایشان از سال 1328 ش. درس های اخلاق را شب های پنجشنبه در قم منزل پدری خود (نزدیك حرم، كوچه بهار) شروع كرد. این درس تا سال 1346 ش. كه به تهران عزیمت كرد، ادامه داشت. این درس ها چنان جامع و نافذ بود كه هنوز هم بسیاری از فضلای قم خاطره آن را فراموش نكرده اند. درس اخلاق او با عمل توأم بود. وی نمونه بارز این حدیث امام صادق(ع) بود كه به شیعیانش فرمود: «كونوا دعاةٌ للناس بالخیر بغیر السنتكم»(4)

صفحه 218

در سال 1346 ش. از قم به تهران عزیمت نمود و در مسجد امام حسین(ع)، در شرق تهران، به اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی به مناسبت های مختلف (مانند ماه رمضان، ولادت ها و شهادت های اهل بیت(ع)) پرداخت. این سخنرانی ها با استقبال بی نظیری مواجه شد و تأثیرات عمیقی در مردم ایجاد كرد؛ چنان كه هنوز هم اثر معنوی آن باقی مانده است. به علاوه، در آنجا درس فلسفه و خارج فقه و اصول نیز تدریس می كرد و هر روز افراد زیادی جهت پرسیدن مسائل شرعی و غیره به ایشان مراجعه می كردند.

وی در سال 1357 ش. مجدداً به قم برگشت و مدت شانزده سال در یكی از شبستان های مسجد امام حسن عسكری(ع) به اقامه نماز جماعت و سخنرانی و تدریس پرداخت.
فعالیت های سیاسی

به دنبال ارتحال آیةالله العظمی سید محسن حكیم، تلگرافی از طرف روحانیان تهران به محضر حضرت امام(قدس سره) در نجف مخابره شد كه آیةالله سیدرضا صدر یكی از امضاء كنندگان آن بود.

متن تلگراف چنین است:

«بسم الله الرّحمن الرّحیم. عراق - نجف اشرف.

محضر مقدس آیةالله العظمی آقای خمینی، مرجع تقلید (متّع الله المسلمین بطول بقائه) رحلت حضرت آیةالله العظمی آقای حكیم را به حضور پیشوای عظیم الشأن و جامعه روحانیت تسلیت عرض نموده، عظمت و پیشرفت اسلام و مسلمین را در سایه

صفحه 219

اقدامات و رهبری های آن مرجع عالی قدر با همكاری روحانیت، از درگاه قادر متعال خواستاریم. تاریخ: خرداد 1349 ه .ش.»(5)
ویژگی های اخلاقی

برخی ویژگی های آن مرحوم، به نقل از بزرگان، از این قرار است:

1 - چهره ای شاد و خندان و جذّاب و قامتی رسا داشت.

2 - از استعدادی درخشان، ذهنی پویا و دركی عمیق برخوردار بود؛ به طوری كه مطالب را سریع فرا می گرفت و به ذهن می سپرد. عده ای از بزرگان به این مطلب اشاره داشته اند كه سخن آنان را می آوریم.

علامه بزرگوار سید عبدالحسین شرف الدین در این زمینه چنین می نگارد:

«اولین فرزند سیدصدر الدین، فرزند نیكوكار، بزرگوار، شایسته بی همتا آقا سیدرضا است. در اوّل محرّم الحرام سال 1372 ق. ایشان را در شهر صور(6) زیارت كردم. در او استعدادی درخشان یافتم كه هنگام طرح مباحث علمی، نبوغ و درك ایشان بروز پیدا می كند. او عالمی والامقام، صاحب نظری محكم، دارای روشی دقیق و استدلالی قوی است. در مباحث علمی در عین جوانی می تواند برمتفكران صاحب نام چیره شود. (فتبارك الله احسن الخالقین)(7) كه نبوغ علمی به او عنایت فرمود. با این كه جوان است، دوره های طولانی و سخت علمی را طی می كند. چشم ها روشن؛ چون او علوم آل محمد(ص) را حافظ و پرچمدار هدایت برای امت اسلامی خواهد بود و ما خاندان شرف الدین

صفحه 220

خوشحالیم كه این خانواده بزرگ به وسیله ایشان استمرار پیدا خواهد كرد و بهترین جانشین برای نیكان این خاندان خواهد بود.»

مرحوم آیةالله شیخ مرتضی آل یاسین - از علمای بزرگ كاظمین - نیز چنین فرموده اند:

«الآن هجده سال است كه ما آقا سید رضا صدر را می شناسیم و او را در علوم گوناگون از دیگران برتر می بینیم. او در علومی چون: صرف، نحو، منطق، ریاضی، طبیعی، ادبیات عرب و فارسی و برخی از زبان های خارجی به مراتب بالایی دست یافته و ذخیره خوبی برای آینده فرهنگ اسلامی است.»

آیةالله سید موسی زنجانی، كه از دوستان و نزدیكان آن مرحوم هستند، بعد از وفات وی در باره بُعد علمی ایشان چنین فرمودند:

«من هرچه نظر كردم در حوزه علمیه قم، فردی چنین جامع الاطراف و پر اطلاع كه بر اغلب علوم اسلامی در سطح عالی مسلط باشد، غیر از ایشان نیافتم.»

شهید بزرگوار علامه مطهری، در نامه ای به هیئت مؤّسس حسینیه ارشاد برای تشكیل شورای عالی روحانی به عنوان یك مركز اجتهادی و فتوایی دوازده نفر از بزرگان علما را معرفی می كنند كه مرحوم آیةالله سید رضا صدر یكی از آنان بوده است.

بزرگان دیگری چون حضرات آیات: شهید محراب صدوقی، حاج میرزا عبدالله مجتهدی و حاج سیدهادی خسروشاهی نیز به توصیف علمی و شخصیتی آن مرحوم پرداخته اند كه جهت اطلاع از سخنان شان، مطالعه كتاب

صفحه 221

«امام موسی صدر» توصیه می شود.

3 - علاقه به اهل بیت(ع)

این شیفتگی به حدّی بود كه به هنگام ذكر مصیبت اهل بیت، دانه های اشك برگونه هایش جاری می شد. ارتباط معنوی او با خاندان عصمت و طهارت، موجب شده بود تا او دلی كنده از سوز و گداز داشته باشد، به طوری كه هنگام خواندن دعای پرفیض كمیل، حالتی به او دست می داد كه دیگران بسیار تحت تأثیر آن قرار می گرفتند.

4 - تواضع و فروتنی. هنگام حضور در مجالس ترحیم، در میان مردم عادی می نشست تا امتیازی برای خویشتن قائل نشود. با این كه در عالی ترین سطح علمی قرار داشت، هیچ گاه خود را در معرض مرجعیت قرار نداد و با وجود خواهش و اصرار زیاد دوستان و ارادتمندان برای انتشار رساله، آن را چاپ و منتشر نكرد.

5 - تلاش و پشتكار. 65 سال مجدّانه به كسب فضایل اخلاقی، تربیت دانش پژوهان حوزوی و غیر حوزوی، تدریس و تألیف اشتغال داشت و هرگز در این راه خستگی به خود راه نداد؛ حتی تا حدود دو ساعت قبل از وفاتش مشغول تدریس بود. آثار باقیمانده از ایشان، حكی از این ویژگی است.

6 - نفوذ كلام و حافظه بسیار قوی. آیةالله سیدرضا صدر، سالیان متمادی، در ماه های مبارك رمضان در شبستان بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد سخنرانی می كرد كه با استقبال بسیار زیادی همراه بود.

اینجانب (سید باقر خسرو شاهی) در نیمه شعبانی كه در مسجد امام حسین(ع) تهران پای منبر او بودم، خود شاهد بودم كه ایشان دو ساعت اشعار بسیار شیوایی از حفظ در وصف امام زمان(عج) خواندند.

صفحه 222

در مجلسی كه به دعوت مرحوم آیةالله سید احمد خوانساری در مسجد سید عزیزالله تهران جهت حمایت از كشورهای خطّ مقدم «جنگ رمضان» كه بین اعراب و اسرائیل به وقوع پیوست، آیةالله سید رضا صدر به جهات مختلف از جمله تسلط به زبان عربی روز، تنها كسی بودند كه در این جلسه سخنرانی می كردند. این در حالی بود كه در این مجلس، اغلب سفیران كشورهای عربی و اسلامی و شخصیت های بزرگ اسلامی حضور داشتند.

7 - ساده زیستی. زندگی او مانند یك طلبه معمولی بود و مدتی زیاد در خانه موروثی پدری زندگی می كرد. عده ای از مریدانش، وقتی این وضعیت را دیدند، تصمیم گرفتند كه از وجوه شرعیه خانه ای برایش خریداری كنند؛ اما او نپذیرفت.

8 - آشنایی با ادبیات و شعر فارسی. این امر به حدّی بود كه حتّی به نقد و تحلیل شعر و ادب فارسی می پرداخت و نظر خویش را ارائه می داد. از جمله مطلب زیر است كه نقل آن، خالی از لطف نیست:

«به نام او. انصاف آن است كه آقای مكی در بین گلستانی كه پدید آورده، زحمتی بسیار كشیده و رنجی فراوان برده و خدمتی بی سابقه به زبان فارسی انجام داده كه نظیرش به نظر نرسیده است.

آقای مكی درین كتاب دو ابتكار از خود نشان داده كه ارزشمند و پربها می باشد: یكی آنكه علمی بر علوم شعر و ادبیات فارسی افزوده كه بایستی آن را «رباعی شناسی» نام نهاد و اهل ادب می دانند كه رباعی سرایان به جز دو نفر: خیام و باباطاهر، در تاریخ شعر كمتر مورد نظر قرار گرفته اند؛ با آنكه نخستین رباعی پس از اسلام به زبان فارسی در هجو زیاد، فرماندار كوفه بوده است:

آب است

نبیذ است

صفحه 223

عصارات زبیب است

سمیّه رو سبیذ است ابتكار دوم، نشان دادن شعر فارسی است به دنیای بشری، كه از نظر معارف و دانش چقدر در سطح عالی قرار دارد كه تنها رباعی های غنی آن در بسیاری از موضوعات مختلف سخن گفته و حقّ سخن را ادا كرده است و این از افتخارات فرهنگی ایرانیان است. آیا چنین فضیلتی در ادبیات زبان های دیگر دنیا دیده می شود؟

وقتی كه رباعی های شعر فارسی این قدر غنی باشد، پس اگر بگوییم شعر فارسی به طور كلّی از غنی ترین شعر جهان می باشد، سخن به گزاف نگفته ایم.

این گلستان نیز فشرده ای است از تاریخ حیات بسیاری از شاعران زبان فارسی كه خواننده را به زمان و عصر او آگاه می سازد.

متعجب است كه آقای مكی از دو شاعر بزرگِ پارسی گوی شبه قاره هند: بیدل و محمد اقبال، یادی نكرده است. اهل ادب، بیدل را در ردیف حافظ می دانند و اقبال، بنیانگذار كشور اسلامی پكستان است!

كنون سخن را به ذكر یك رباعی از فیلسوف فرزانه آقا علی حكیم زنوزی، معاصر ناصرالدین شاه، پایان می دهیم:

عاشق به مكان در طلب جانان است

معشوق برون ز حیطه امكان است

ناید به مكان آن نرود این زمكان

این است كه درد عشق به درمان است

معشوق، ظهور در امكان دارد.

عاشق اگر به فنا رسید،

از امكان بیرون می رود.

پس درد عشق، درمان دارد.

سیدرضا صدر»

گفتنی است كه آیةالله سید رضا صدر، از طبع شعر نیز بهره مند بود و

صفحه 224

اشعارش در دیوان شعر گرد آمده است.
تألیفات

ایشان با تلاش بی وقفه خویش، ضمن تدریس، خطابه و تربیت طلاب، توانست تألیفات و آثار قلمی زیادی براساس نیاز فرهنگی جامعه از خویش به یادگار بگذارد. از این آثار برخی به زیور طبع آراسته شده و تعدادی هنوز به چاپ نرسیده اند.

الف) كتاب هایی كه فعلاً به چاپ رسیده اند، عبارتند از:

1 - التعلیقة علی العروة الوثقی (نظریات فقهی وی است كه به صورت حاشیه بر كتاب العروةالوثقی نگاشته شده است)؛

2 - استقامت؛

3 - تفسیر سوره حجرات (تفسیری نو و اخلاقی از سوره حجرات)؛

4 - پیشوای شهیدان (شرح زندگانی امام حسین(ع) از تولد تا شهادت)؛

5 - حُسن یوسف (این كتاب كه تفسیر سوره یوسف است، به وسیله حجةالاسلام شیخ مهدی غروی قوچانی در بیروت به عربی چاپ شده است)؛

6 - دروغ؛

7 - حسد؛

8 - راه قرآن؛

9 - رساله ای در قرآن شناسی؛

10 - رساله ای در «العدالة فی الفقه»؛

11 - راه علی(ع)؛

صفحه 225

12 - راه محمد(ص)؛

13 - راه مهدی(عج)؛

14 - زیارتنامه امام رضا(ع)؛

15 - زن و آزادی؛

16 - زیر درختان سدر (مجموعه داستان)؛

17 - سخنان سران كمونیسم در باره خدا؛

18 - فلسفه آزادی؛

19 - مرد وفا؛

20 - مقدمه غایةالمرام؛

21 - مقدمه نامه دانشوران؛

22 - محمد فی القرآن؛

23 - نشانه هایی از او (دو جلد)؛

24 - نگاهی به آثار شیخ طوسی؛

25 - یوم الانسانیه، راجع به حدیث غدیرخم؛
ب) كتاب هایی كه هنوز از مؤلف به چاپ نرسیده اند، عبارتند از:

1 - الاجتهاد و التقلید (فقه استدلالی)؛

2 - المسیح(ع) فی القرآن (این كتاب به وسیله مرحوم علی حجتی كرمانی ترجمه شده است)؛

3 - اربعون و مأتا مسئلة فقهیه (دویست و چهل سؤال فقهی)؛(8)

4 - ارث الزوجه (این كتاب فقه استدلالی است و به پیشنهاد آیةالله العظمی بروجردی(قدس سره) نوشته شده است)؛

5 - الفقه علی مذاهب اهل البیت(ع) (كتاب الصلاة)؛

صفحه 226

6 - القواعد الثلاث (قاعدة الفراغ و التجاوز والحیلولة)؛

7 - الفلسفة العلیا؛

8 - اسلام ما (معرفی اسلام به زبان ساده)؛

9 - الجهاد و الثورة؛

10 - بانوی كربلا (ترجمه كتابی است از بنت الشاطی، نویسنده معروف مصری، در باره زندگی حضرت زینب(س))؛

11 - برهان صدیقین؛

12 - سبد (مجموعه ای است همانند كشكول)؛

13 - خلیفةالرسول الله؛

14 - خواجه نصیرالدین طوسی؛

15 - حاشیه بر اسفار صدر المتألهین؛

16 - درست و نادرست؛

17 - دیوان شعر؛

18 - رسالة فی الاجزاء؛

19 - رسالة فی الحكم نجاسة الباطن؛

20 - رسالة فی الشبهة العبائیة؛

21 - رسالة فی ملاقی (احداطراف الشبهة المحصورة)؛

22 - رسالة فی مقدمة الواجب؛

23 - صحائف فی الفلسفه (حاشیه بر منظومه حاج ملاهادی سبزواری)؛

24 - مقدمه نهج الحق (مرحوم علامه حلّی)؛

25 - نفایس الاصول.

صفحه 227
فرزندان

از آیةالله سیدرضا صدر، شش فرزند (سه پسر و سه دختر) به یادگار مانده است. فرزندان پسر او عبارتند از:

1 - دكتر سید كاظم صدر، سكن تهران و از اساتید دانشگاه شهید بهشتی؛

2 - دكتر سید محمد صدر، سكن تهران و یكی از معاونان دكتر خرّازی وزیر امور خارجه؛

3 - طلبه فاضل حجةالاسلام سید مهدی صدر، سكن قم.

نام دامادهای آیةالله صدر عبارت است از:

1 - مرحوم شیخ علی حجتی كرمانی، از علمای فاضل تهران؛

2 - آقای سیّد باقر خسروشاهی، كه سكن تهران، از مدرسین و مسئول مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین تهران است؛

3 - سید محمد شبیری (فرزند آیةالله سید موسی شبیری زنجانی)، سكن قم.
وفات و محلّ دفن

بزرگ خاندان صدر حضرت آیةالله حاج سید رضا صدر، بعد از سال ها زحمت و مجاهدت علمی، در دوازدهم آبان 1373 ش (28 جمادی الاولی 1415 ق). در 76 سالگی مقارن ظهر، بر اثر ایست قلبی دارفانی را وداع گفت و به دیدار معبود خویش شتافت. روز بعد، پیكر پكش با حضور گسترده علما، بزرگان، بستگان و گروه های مختلف مردم از مسجد امام حسن عسكری(ع) تا حرم حضرت معصومه(س) با شكوه خاصّی تشییع شد. پس از به جای آوردن نماز به وسیله حضرت آیةالله حاج سید موسی شبیری

صفحه 228

زنجانی، در صحن بزرگ (آینه)، حجره 33 به خك سپرده شد. به پاس سال ها خدمت آن عالم بزرگ در راه فرهنگ اسلام، مراسم مختلف عزاداری و مرثیه سرائی برگزار گردید.

بدین مناسبت پیام تسلیتی از طرف مقام معظم رهبری حضرت آیةالله خامنه ای به شرح زیر صادر گردید:

«بسم الله الرّحمن الرّحیم. جناب آقای سید محمد صدر(دام بقائه)! درگذشت والد گرامی شما، عالم بزرگوار و شریف الحسب و النسب، آیةالله آقای سید رضا صدر را به خاندان معظم، مخصوصاً به والده مكرّمه و فرزندان ایشان و اصهار محترم و مكرّم آن خانواده جلیل، تسلیت عرض می كنم و رحمت و مغفرت الهی را برای آن شادروان و صبر و اجر برای بازماندگان از خداوند متعال مسئلت می نمایم.

سیدعلی خامنه ای 16/ 8 / 1373»
پی نوشت ها:

1 - منابع این مقاله عمدتاً عبارتند از: امام موسی صدر؛ بغیةالراغبین، مرحوم آیةالله سید عبدالحسین شرف الدین؛ امل الامل، سید محسن جبل عاملی؛ سیری در زندگی استاد شهید مطهری؛ نامه های به جا مانده از خانواده صدر؛ مشاهدات اینجانب از زندگی آن مرحوم در زمان حیاتش .

2 - جهت اطلاع بیشتر از زندگی وی به جلد «سوم ستارگان» حرم صفحه 205 به بعد مراجعه شود .

3 - جهت اطلاع بیشتر از زندگی ایشان به همان مدرك یا به كتاب گنجینه دانشمندان، شریف رازی مراجعه شود .

4 - بحارالانوار، ج 68، ص 76 .

5 - اسناد انقلاب اسلامی، ج 3، ص 223 .

6 - «صور» یكی از شهرهای شیعه نشین لبنان است .

7 - برگرفته از سوره مؤمنون، آیه 14 .

8 - این كتاب حالت تمرینی دارد و مؤلف سؤالات آن را به صورت اجتهادی پاسخ داده است .

مؤلف در مقدمه كتاب اظهار داشته كه اگر فردی تعدادی از این مسائل را حل كند، قطعاً مجتهد است .